• Trần Triều Hưng Đạo Đại Vương
• Từ Đạo Hạnh Đại Thánh Sự Tích Thực Lục
• Linh Chương Linh Ưng Đại Vương. Tự Nhiên Phương Dung Công Chúa.
VIỆT ĐIỆN U LINH TẬP
LÝTẾ XUYÊN
bản dịch của Lê Hữu Mục
DẪN NHẬP
Từ khi được hoàn thành đến nay, Việt Điện U Linh Tập đã gây một tiếng vang không nhỏ trong giới văn học Việt Nam, mặc dầu chưa được khắc in một cách chính thức, tác phẩm đã được sao đi chép lại nhiều lần, đã được các học giả tiếm bình, tăng bổ, tùng biên, trùng bổ, đã trở thành những bản thần tích của nhiều thần từ miền trung châu và nhất là đã cung cấp nhiều tài liệu cho lịch sử. Một tác phẩm như vậy là một tác phẩm đã có nhiều người đọc, có ảnh hưởng lớn và cần phải được chúng ta chú trọng đến hơn. Phần dẫn nhập này sẽ đề cập đến soạn niên của tác phẩm, tác giả và những bản chép tay, nội dung, giá trị và ảnh hưởng của Việt Điện U Linh Tập.
I. Soạn niên của tác phẩm
Soạn niên của tác phẩm đã được ghi rõ ở cuối bài Tựa của Lý Tế Xuyên. Đó là năm Kỷ Tị, Khai Hựu nguyên niên, tức là năm 1329. Nhưng có nhiều học giả hoài nghi sự xác thực của soạn niên này cũng như họ đã không đồng ý mà cho rằng Lý Tế Xuyên là một nhân vật đời Trần. Ý kiến của các học giả ấy không phải là không có căn cứ lịch sử và bởi vậy chúng tội sẽ trình bày dưới đây hai quan niệm khác nhau về soạn niên của tác phẩm.
A. Tác phẩmvà tác giả thuộc vào đời Lý
Hai học giả đã chủ trương Việt Điện U Linh Tập và Lý Tế Xuyên không thuộc vào đời Trần là Chư Cát Thị và Hoàng Xuân Hãn.
Trong bài tựa đề năm Giáp Ngọ (1774) khi kiểm lại Việt Điện U Linh Tập, Chư Cát Thị, người Hồng Đô (Hải Dương), Biên Tu bộ Lễ đời của Lê Văn Hưu và cho rằng Lý Tế Xuyên chỉ chép phần tiếp theo mà thôi(1).
Như vậy, theo Chư Cát Thị thì Việt Điện U Linh Tập là một tác phẩm được viết vào đời Lý nhưng Lý Tế Xuyên là một văn sỹ đời Trần. Lý Tế Xuyên không phải là một tác giả đầu tiên và duy nhất của Việt Điện U Linh Tập. Ông chỉ là một trong những người đã tăng bổ tác phẩm. Lý do của ChưCát Thị đã căn cứ trên nhiều văn liệu có thể tin cậy được, đó là những tác phẩm mà chính Lý Tế Xuyên đã nhiều lần dẫn chứng, tỉ dụ Giao Châu Ký của Triệu Xương, Giao Chỉ Ký của Tăng Cổn, Sử Ký hoặc còn gọi là Đại Việt Sử Ký và Ngoại Sử Ký của Đỗ Thiện v.v… Chuyện Sỹ Nhiếp là chuyện đầu tiên của Việt Điện U Linh Tập gần như là một bản sao lại chuyện Sỹ Nhiếp của Tam Quốc Chí(2) ; ngoài ra, Lý Tế Xuyên còn nghiên cứu dã sử, tục truyền, nhất là những thần tích của các làng v.v… và như vậy, nói rằng sách của ông đã có từ đời Lý cũng không phải là vô lý hẳn.
Tuy nhiên, nếu đứng trong quan điểm tôn trọng tiền nhân của các nhà văn xưa, ta có thể một phần nào hiểu được rằng sự sử dụng tài liệu, và làm ngược lại sẽ là đi ngược với tinh thần ấy, đi ngược lại tập quán và phong trào. Như chính Lý Tế Xuyên đã tuyên bố trong bài Tựa, ông có thể là một người đầu tiên đã chép lại sự thực “tuỳ thiển kiến ti văn chép thành bộ U Linh này”. Những tài liệu đã dẫn chứng một cách minh bạch dĩ nhiên xác nhận sự hiện diện của những tác phẩm đã có trước nhưng không phải vì thế mà phủ nhận phần sáng tác của Lý Tế Xuyên. Những tác phẩm đã dẫn chứng ở đầu các chuyện, theo Lê Quý Đôn (3) đến nay đều thất truyền, do đấy, ta không có đủ bằng chứng để biện biệt chỗ nào là của Lý Tế Xuyên, phần nào là của những sách đã dẫn, nhưng ít nhất phần sắp đặt các tình tiết trong chuyện, cách bố cục tác phẩm, sự duy nhất trong lời văn cũng như tính cách nhất trí của câu khẳng định một phần sáng tạo mà người đọc kỹ có thể nhận ra ngay. Việc xét sách này sách kia không làm giảm bớt phần độc sáng của Lý Tế Xuyên mà chỉ biểu lộ sự khiêm tốn, tinh thần trung thực có thể nói được là khoa học (4) của ông mà thôi.
Trong cuốn Lý Thường Kiệt xuất bản tại Hà Nội năm 1949, trong lời chú số 1 trang 20, sau khi cho rằng những tài liệu mà Lý Tế Xuyên dùng có thể có từ đời Lý, giáo sư Hoàng Xuân Hãn đã viết: “Tựa sách Việt Điện U Linh có niên hiệu “Hoàng Triều Khai Hữu nguyên niên” tức là đời Trần Hiến Tông (1329). Nhưng họ tác giả là họ Lý. Biết rằng tất cả họ Lý bấy giờ đã phải đổi ra Nguyễn, ta có thể nghĩrằng Lý Tế Xuyên ở đời Lý. Chức của Lý Tế Xuyên (giữ kinh Đại Tạng, thư hỏa chính chưởng, trung phẩm phụng ngự, chuyển vận sứ ở An Tiêm lộ) rất có thể là chức đời Lý. Nếu thật như vậy thì đến đời Trần có kẻ sao lại, thêm và chữa sách Việt Điện U Linh”.
Theo như trên, giáo sư Hoàng Xuân Hãn còn đi xa hơn Chư Cát Thị nữavà phỏng đoán Lý Tế Xuyên là một nhân vật đời Lý; nhận xét của giáo sư căn cứ trên sự kiêng huý của đời Trần.
Trong An Nam Chí Lược (5), Lê Trắc viết: “Họ Trần thay lập tất cả tông tộc nhà Lý và dân chúng có họ Lý đều bắt đổi ra họ Nguyễn để dứt lòng mong mỏi của dân”. Trong Việt Sử Lược và Thiền Uyển Tập Anh, tất cả họ Lý đều viết thành họ Nguyễn; phần 2 của Việt Sử Lược đáng lẽ đề là nhà Lý, đã đề là nhà Nguyễn (6), Lý Đạo Kỷ viết là Nguyễn Đạo Kỷ, Lý Triệt viết là Nguyễn Triệt v.v… (7) Lý Tế Xuyên không thể nào dám đề rõ ràng tên họ của ông trên đầu tác phẩm nếu tác phẩm được làm vào đời Trần và nếu Lý Tế Xuyên là người đời Trần, như vậy Lý Tế Xuyên sống vào đời Lý và Việt Điện U Linh Tập trong tình trạng hiện nay là tình trạng của một tác phẩm đời Lý đựơc tăng bổ và hiệu đính dưới đời Trần. Nhưng theo chỗ nghiên cứu của chúng tôi, lý luận của giáo sư Hoàng Xuân Hãn có thể bổ sung được. Trước hết, sự kiêng huý tuy có thực nhưng không phải lúc nào cũng tuyệt đối. Trong cuốn Lý Thường Kiệt trang 451, giáo sư cho biết “tên Lý Đạo Thành trong Việt Sử Lược (1073) đã đổi ra Nguyễn Nhật Thành”, họ Nguyễn huý tên Trần Lý, ông tổ của nhà Trần, chữ đệm bị đổi thành Nhật
để tránh tên huý của Trần Hưng Đạo. Xem Việt Sử Lược, quyển II, tờ 15a, ta thấy rõ điều ấy, nhưng cũng chính trong Việt Sử Lược, quyển II, tờ 10a, tên của Lý Đạo Thành chỉ phải việt là Nguyễn đạo Thành. Lại nữa, nếu Lý Tế Xuyên là một nhân vật đời Trần thì tên họ của ông cũng đã phải đổi ra họ Nguyễn rồi, không cần phải là một nhân vật đời Lý mới phải đổi tên. Vả lại, trường hợp của Việt Điện U Linh Tập có lẽ không thể so sánh với một cuốn như Việt Sử Lược được. Nhờ một sự tình cờ của lịch sử, cuốn Việt Sử đã bị thất truyền ở Việt Nam nhưng đến thế kỷ thứ 18, đời Càn Long nhà Thanh đã được ấn hành và được Tiền Hi Tộ, tự là Tích Chi, người Kim Sơn (Giang Tô), hiệu đính. Như vậy, Việt Sử Lược không bị cái nạn tam sao thất bản làm cho sai lạc đi; ngược lại, Việt Điện U Linh Tập vì một
sử rủi ro, đã bị sửa chữa rất nhiều; ngay ở thế kỷ XV, Nguyễn Văn Chất đã viết Việt Điện U Linh Tập Bổ Tục, rồi đến thế kỷ thứ XVIII, Độn Phủ Lê Hữu Hỉ, năm 1712, trong bài Bạt Việt Điện U Linh Tập (8) đã phải than phiền rằng “đời truyền Việt Điện U Linh đã lâu, nhưng đều lầm lẫn khó đọc”. So sánh những bản chép tay hiện còn giữ được như bản A47, A75, A1919, A1879, ta đủ thấy sự sai biệt trầm trọng như thế nào (9). Do đấy, trong những thời kỳ mà sự sửa chữa là cái quyền riêng của người sao, khi mà sự kiêng huý không còn lý do tồn tại nữa thì cái tên Nguyễn Tế Xuyên được đổi ra là Lý Tế Xuyên không có khó khăn gì. Sau cùng, giáo sư Hoàng Xuân Hãn còn cho biết chức vụ của Lý Tế Xuyên là một chức vụ đời Lý. Đã đành, kinh Đại Tạng (10) đã được Minh Sưởng và chưởng thư ký là Hoàng Thành Nhã mang từ Trung Hoa về từ mùa xuân năm Đinh Mùi (1007). Nhà Lý càng trân trọng hơn đối với kinh điển của nhà Phật nhưng trong Toàn Thư cũng như trong Cương Mục, ta không thấy một đoạn nào nhắc nhở đến chức vụ của Lý Tế Xuyên; ngược lại (11), Toàn Thư đã hai lần nói tới; một lần vào đời Trần Nhân Tông (12) và một lần vào đời Trần Minh Tông (13); như vậy Thư Hỏa Chính Chưởng là một chức vụ đời Trần, có lẽ không phải là một chức vụ đời Lý; lại nữa, Lý Tế Xuyên còn kiêm chức Chuyển Vận Sứ An Tiêm Lộ. Theo Aurousseau, An Tiêm Lộ dưới đời Trần thuộc vào tỉnh Nam Định hiện nay (14). Từ năm 1916, Maspéro đã căn cứ vào chuyện Lý Phục Man trong Việt Điện U Linh Tập để quả quyết có một Đỗ Thiện (15) là tác giả một cuốn Sử Ký viết vào khoảng 1287-1329; Gaspardone (16) trong Bibliographie Annamite ấn hành năm 1934, đã công nhận chức vụ của Lý Tế Xuyên là những chức vụ đời Trần. Đó cũng là ý kiến của Lê Quý Đôn trong Kiến văn tiểu lục (17) viết năm 1777.
B. Tác giả và tác phẩmthuộc vào đời Trần
Trừ Chư Cát Thị và Hoàng Xuân Hãn, tất cả những nhà học giả đã nghiên cứu về Việt Điện U Linh Tập đều khẳng định tác phẩm này là một sáng tác đời Trần. Chúng tôi đã trình bày những ý kiến của Lê Quý Đôn, Maspéro, Gaspardone, Durand trong đó lập luận của hai giáo sư Gaspardone và Durand tỏ ra vô cùng vững vàng. Đối với một tác phẩm vừa có tính cách sử học vừa có tính cách văn học như Việt Điện U Linh Tập, sự khảo sát về soạn niên cần phải được đặt trên những căn bản khác; căn bản ấy có thể là kinh tế, phong tục, xã hội, luân lý, nhưng trước hết và quan trọng hơn tất cả là vấn đề quan điểm, vấn đề ý thức hệ. Định đoạt được vấn đề này tức là một phần nào giải quyết được vấn đề soạn niên. Vậy ý thức hệ được trình bày trong tác phẩm là ý thức hệ gì? Nói mộtcách, cái tư tưởng nào đã điều động tinh thần của các nhân vật trong tác phẩm? Họ đã nghĩ những gì? Đã hành động ra làm sao? Đời sống của họ có được đặt theo một tiêu chuẩn nào không?
Trước hết Lý Tế Xuyên đã tuyên bố ngay trong bài Tựa năm 1329:
“Thông minh chính trực đủ để xưng thần, trừ dâm thần, tà quái, yêu ma, vọng quỷ thời không được lạm xưng như thế”. Thông minh chính trực, theo tác giả, là những “vị biểu dương được vĩ tích, âm phù được sinh linh”, là những người “đương thời thì khí thế lừng lẫy, lai diệp thì anh linh chói lọi”. Thần của tác giả không có gì là mê tín, dị đoan. Trong truyện Lý Thường Kiệt, tác giả viết: “Người dân nào ham chuộng ma quỷ, đồng bóng huyễn hoặc dân chúng thì bị ông (Lý Thường Kiệt) trừng phạt sa thải để khử trừ ô phong, cho nên lúc bấy giờ có cái dâm từ nào thì đều biến ra làm hương hỏa của các vị phúc thần cả”. Như vậy, thần của Lý Tế Xuyên chỉ là một người, nhưng người ấy đã sống với tất cả sức mạnh của một con người, và bởi đó đã trở thành như một nhân vật linh thiêng và vẫn có liên lạc mật thiết với loài người một khi đã quá cố. Thần ở đây rõ ràng là những người đã “tận kỳ tính”, những con người đã “thành”, nghĩa là những con người hoàn toàn theo kiểu mẫu của nho phong. Cái tính cách nho phong hiển hiện trong từng cử chỉ của nhân vật, trong từng ngôn ngữ của họ. Lòng trung quân của Lê Phụng Hiểu, sĩ khí của Lý Thường Kiệt, tinh thần khảng khái của Trương Hống và Trương Hát, sự trinh liệt của Mỵ Ê, tinh thần tề gia lấy sự hiếu đễ làm trọng của Tô Lịch, đó là tất cả cái hình nhi hạ của nhà nho, ăn khớp với cái nhân sinh quan rất cao của họ về con người. Lòng sùng thượng nho học rõ rệt trong việc sắp đặt Sĩ Nhiếp làm đề tài đầu tiên của tác phẩm trong bố cục của tác phẩm được chia ra làm lịch đại đế vương, lịch đại phụ thần, hạo khí anh linh. Như vậy, ý thức hệ điều động tác phẩm của Lý Tế Xuyên là ý thức hệ nho giáo. Thời đại của tác giả là một thời đại bắt đầu ghi những năm thinh vượng đầu tiên của nho giáo, khác hẳn cái không khí êm đềm, thanh tịnh nhưng cũng đầy rẫy những chuyện mê tín dị đoan của nhà Lý. Cái tinh thần nho học mạnh mẽ sáng sủa của nhà Trần không phải một phút một chốc mà được hình thành; nó đã du nhập đầu tiên vào Việt Nam cùng với Phật giáo, nó đã được triều đình nhà Lý ủng hộ chính thức năm 1070 khi Lý Thánh Tông trùng tu Văn miếu ở Thăng Long; năm 1195 nó đã được coi là bình đẳng với Phật giáo; có những vị thiền sư
như Quảng Nghiêm (1122-1190), sư Tĩnh Giới (?-1354) Nguyễn Trung Ngạn (1289-1370) Chu An (?-1370), Phạm Sư Mạnh, Lê Quát v.v… lãnh đạo. Năm 1329, Lý Tế Xuyên đang sống giữa cái xôn xao ấy của thời đại ông; ông đã mạnh bạo đứng trong hàng ngũ của “phái mới” tức là phái Nho học; tác phẩm của ông là một nhân chứng của một thời đại đang nỗ lực thanh toán với những cái “cũ” để hoàn toàn theo mới không một chút do dự. Đã đành, còn một đôi bóng dáng của cái tinh thần thần thoại đời
Lý, tỉ dụ sự biến hiện của một nhân vật và dù sao đi nữa, năm 1329 vẫn chưa là năm thắng lợi hoàn toàn của Nho họ, chứng cớ là trong Việt Sử Lược hoàn thành năm 1377, sau Việt Điện U Linh Tập gần nửa thế kỷ, tính chất hoang đường quái đản đời Lý vẫn còn bộc lộ rõ ràng. Như vậy, theo tinh thần tổng quát của tác phẩm ta có thể tin rằng năm 1329 là soạn niên của Việt Điện U Linh Tập và Lý Tế Xuyên là một văn sĩ đời nhà Trần, mặc dầu các chứng cứ chưa được minh bạch như ta mong muốn.
II. Tác giả
Tất cả những bản Việt Điện U Linh Tập chép tay nếu có chua tên tác giả thì đều đề là Lý Tế Xuyên. Ngay những học giả không cho tác phẩm vào đời Trần cũng không phủ nhận quyền tác giả của Lý Tế Xuyên, nhưng về thân thế và sự nghiệp của ông, hiện nay ta chưa có tài liệu gìrõ rệt. Lịch sử cũng như những văn bản chính thức như Đăng Khoa Lục không thấy nhắc nhở đến tên ông. Phan Huy Chú trong Lịch Triều Hiến Chương Loại Chí, Lê Quý Đôn trong Nghệ Văn Chí chỉ nói đến ông một cách sơ sài. Ta chỉ có thể căn cứ trên chức vụ và trên tác phẩm để tìm kiếm một đôi nét về thân thế và sự nghiệp của Lý Tế Xuyên.
Về chức vụ, mỗi bản chép tay đều chép mỗi khác. Theo 4 bản chép tay của trường Viễn Đông Bác Cổ hiện còn giữ được (18), chức vụ của Lý Tế Xuyên đã được đề như sau:
Bản A.2879 ghi: Thủ Đại-Tạng Kinh Trung-Phẩm Phụng-NgựBản A.751 ghi: Thủ Đại-Tạng Kinh Thư-Hỏa Chính-Chưởng TrungPhẩm Phụng-Ngự An Tiêm Lộ Chuyển-Vận-Sứ.
Bản A.1919 ghi: Thủ Đại-Tạng Thư-Văn Chính-Chưởng Trung-Phẩm Phụng-Ngự An -Tiêm Lộ Chuyển-Vận-Sứ.
Bản A.47 ghi: Thủ Đại-Tạng Thư-Văn Chính-Chưởng Trung-Phẩm
Phụng-Ngự An-Tiêm Lộ Chuyển-Vận-Sứ.
Trong cuốn Lý Thường Kiệt, khi nói về chức vụ của Lý Tế Xuyên giáo sư Hoàng Xuân Hãn đã viết là “giữ kinh Đại Tạng, thư hỏa chính chưởng, trung phẩm phụng ngự, chuyển vận sứ An Tiêm lộ”, như thế giáo sư đã nói đến chức vụ của Lý Tế Xuyên ghi trong bản chép tay A.751; bản A.751 là một trong bốn bản đã ghi chữ hỏa thay vào chữ văn trong hai bản A.47 và bản A.1919, lại là một bản mới chép gần đây (19), do đấy, Durand kết luận rằng người phụng sao sau này đã lầm chữ hỏa với chữ văn và như vậy, giáo sư Durand xác nhận chức Thư Văn Chính Chưởng đúng hơn nếu đề là Thư Hỏa Chính Chưởng và công nhận bản A.47 là hợp lý nhất. Nhưng nếu đã kết luận như vậy thì chúng tôi thiết tưởng những nỗ lực của giáo sư Durand để xác định chức Thư Hỏa Chính Chưởng vào đời Trần không còn lý do tồn tại nữa, do đấy, ta có thể nói rằng viết như bảnA.751 là phù hợp với sự thực lịch sử đời Trần; chức Thư Hỏa Chính Chưởng rõ rệt là một chức phụng vụ vừa giữ sách vừa giữ lửa ở nơi đã để kinh Đại Tạng; nếu đề là Thư Văn thì chức vụ tỏ ra tầm thường, không có gì đặc biệt đối với một người đã viết một cuốn sách về thần thánh như Việt Điện U Linh Tập.
Có thể nói rằng chính cái ngọn lửa leo lét ở nơi để kinh Đại Tạng kia, dù ở nghĩa đen hay nghĩa bóng, đã gây cảm hứng cho nhà văn Lý Tế Xuyên, cho nên không trong một chuyện nào là tác giả không nhắc đến từ ngữ “hương hỏa bất tuyệt”. Cái ánh sáng trong tác phẩm là ánh sáng mà bình minh của
nho học đang bành trướng không làm cho phai mờ. Giá trị của tác phẩm là ở trong sự thực hiện được cái mâu thuẫn biểu kiến ấy. Những lý luận trên nhằm vào mục đích tìm hiểu chức vụ của Lý Tế Xuyên, để từ đấy tìm hiểu thân thế của nhà văn. Qua chức vụ ấy, Lý Tế Xuyên xuất hiện như một nhà tu hành, âm thầm sống ở một nơi bảo tồn kinh Phật, mà nhiệm vụ là giữ
sách như một người quản thủ thư viện ngày nay. Trong thời gian ấy, xa sự
náo nhiệt của đô thành, trong một nơi có cây già bóng cả, giữa một không
khí yên lặng trang nghiêm, Lý Tế Xuyên có đầy đủ thì giờ để đọc sách, viết
văn, sưu tầm tài liệu, nhất là suy nghĩ về người xưa. Ông luôn luôn đi về cái
thế giới cổ sơ ấy; ông sống với những nhân vật của ông, thấm nhuần cái
không khí bao quanh họ, thấu triệt tinh thần họ. Khoa cử của triều đình đã
không cám dỗ được nhà văn. Tên tuổi của ông không được ghi trên bằng
cấp nhưng những ngày âm thầm tự học cũng như những sáng tác kia đã
làm cho tên tuổi của ông lừng lẫy. Ngoài ra, xét theo nội dung tư tưởng của
tác phẩm, Lý Tế Xuyên còn tỏ ra là một nhà văn chẳng những thấu hiểu sâu
xa Phật giáo mà còn là một nhà nho say mê. Ngay trong bài Tựa, ông đã
trình bày phương pháp của ông khi viết sách, cái phương châm mà ông đã
theo. Thận trọng, khiêm tốn, biết phân biệt kỹ càng, có óc thẩm mỹ, vừa
thích cái tinh thần tích cực của nhà nho vừa ưa cái vẻ huyền bí thiêng liêng
của quá khứ, Lý Tế Xuyên bất cứ ở chỗ nào đã biểu lộ được sự chừng
mực, sự giản dị, sự sáng sủa và cân đối. Một con người như vậy phải
được sự hâm mộ của đương thời và của hậu lai.
III. Nội dung tác phẩm
Năm 1777, Lê Quý Đôn đã đếm được hơn hai mươi chuyện trong Việt
Điện U Linh Tâp. Ông viết: “Đầu niên hiệu Khai Hựu nhà Trần, Lý Tế Xuyên
phụng ngự chỉ soạn quyển Việt Điện U Linh Tập, chép các việc thần dị,
đền miếu, lịch đại đế vương 8 truyện, nhân thần 12 truyện, hạo khí, linh tích”
(20). Như vậy, ngoài 20 truyện về đế vương và nhân thần còn có những
truyện về hạo khí anh linh mà Lê Quý Đôn không nói rõ là bao nhiêu. Phan
Huy Chú (21) cho là tác phẩm có 28 truyện. Vào đời Lê, tác phẩm được
Nguyễn Văn Chất (22) bổ tục thêm 3 hay 4 chuyện thần thoại tuỳ theo các
bản chép tay. Đó là những truyện:
1. Sóc Thiên Vương2. Tam Đảo Thần
3. Nam Tống Công Chúa ở đền Kiền Hải
4. TrịnhGia và các em.
Ngoài ra theo Gaspardone, còn có nhiều bản phụ lục có tiểu sử của Tứ
Vị Thánh Lang đền Kiền Hải do Lê Tự Chi viết và đề Hồng Đức năm thứ 5
(1513); bản Trùng Bổ và 1 bản Dẫn đề ngày 7-7 năm Kỷ Vị và ký là Tam
Thanh Quán đạo nhân… Những bản khác (A.2879, A.1919 có chỉ một vị
An Lục tên là Kim Miễn Muội và gồm có những lời chú bình, tiếm bình của
Cao Huy Diệu khi còn làm Giám Tu (23); một bài tựa của Lê Độn Phủ, tức
là Lê Hữu Hỉ (24). BảnA.335 chép lại năm 1774 gọi là bản Tân Đính, Hiệu
Bình có bổ sung đến 41 truyện, đồng thời, vẫn theo Gaspardone, những
truyện chính như Sĩ Vương, Hai Bà Trưng vì đã chuyển sang Lĩnh Nam
Chích Quái nên đã bị bỏ đi, do đấy, ở trạng thái cuối cùng này, hai tác
phẩm có nhiều điểm giống nhau (25). Các tước hiệu sau khi chết được kể
đến năm 1821, năm Minh Mạng thứ 2 (xem chuyện Triệu Xương và phu
nhân ở cuối sách).
Như vậy, theo bản A.751 mà chúng tôi đã dịch đây, phần Tục Bổ của
Nguyễn Văn Hiền (tức Nguyễn Văn Chất theo Gaspardone (26)), phần
Trùng Bổ và Phụ Lục của đạo nhân quán Tam Thanh đều không được kể
vào phần nội dung Việt Điện U Linh Tập của Lý Tế Xuyên. Phầm tiếm bình
của Cao Huy Diệu, phần phụ lục sự tích đền thờ thần xã An Sở cũng thế;
nội dung của Việt Điện U Linh chỉ gồm 27 chuyện chia ra 3 phần như sau:
A. Lịch Đại Đế Vương (6 chuyện)
1. SĩNhiếp
2. Phùng Hưng3. Triệu Việt Vương, Lý Nam Đế
4. Thần xã tắc
5. Hai Bà Trưng
6. Mỵ Ê
B. Lịch Đại Phụ Thần (11 chuyện)
Lý Hoảng
LýÔng Trọng
Lý Thường Kiệt
Tô Lịch
Phạm Cự Lượng
Lê Phụng Hiểu
Mục Thận
Trương Hống và Trương Hát
Lý Phục ManLý Đô Uý
Cao Lỗ
C. Hạo KhíAnh Linh (10 chuyện)
Hậu Thổ Phu nhân
Thần Đồng Cổ
Thần Long Độ
Thần Khai Nguyên
Thần Phù Đổng
Sơn Tinh Và Thuỷ Tinh
Thần Đằng Châu
Thần Bạch Hạc
Thần Hải Thanh
Nam Hải Long Vương Quân
Theo bố cục trên, nội dung của tác phẩm rất rõ rệt. Trước hết, tác giảbiểu dương vĩ tích của những bậc đế vương đã thấu triệt nhiệm vụ của
mình và đã hy sinh thân thế để mang lại hạnh phúc cho dân Việt. Danh từ
dân Việt ở đây được hiểu theo nghĩa rộng rãi bởi vì chữ … bao hàm tất cả
những dân tộc phía Nam Ngũ Lĩnh; Sĩ Vương cũng là một người Việt theo
nghĩa này và chính vì thế tác giả đã kể lại chuyện của SĩNhiếp đầu tiên như
là một ông vua tinh thần của người Việt Nam. Việc đặt Sĩ Nhiếp lên đầu
chuyện chứng tỏ mục đích của Lý Tế Xuyên khi sáng tác không có tính
cách chính trị mà chỉ muốn soi văn hóa như một món ăn tinh thần bổ ích.
Trong viễn tượng ấy, Sĩ Nhiếp là một bậc đế vương trên cả Bố Cái Đại
Vương, trên cả Triệu Việt Vương và Lý Nam Đế. Nhưng Phùng Hưng
cũng đã là một bậc đế vương có một giá trị cao. Nếu Sĩ Nhiếp tượng
trưng cho lực lượng văn hóa phương Nam thì Phùng Hưng cũng đã từng
là một bậc cha mẹ dân tượng trưng cho tinh thần bất khuất của người
Việt. Triệu Việt Vương và Lý Nam Đế cũng thế, mặc dầu chính trị đối lập
nhau, vẫn tỏ ra xứng đáng là những vị lãnh đạo thời ly loạn. Người đến thứ
tư là thần xã tắc, người mang lại sự no ấm cho nhân dân, người đảm bảo
cho đời sống của nhân dân về phương diện vật chất. Sự hiện diện của
thần xã tắc chứng tỏ rằng cùng với văn hóa, cùng với chính trị và quân sự,
một đời sống ấm no là một điều kiện tất yếu mà các bậc đế vương phải
chú ý. Với tinh thần ấy, dù là một nhi nữ như Nhị Trưng cũng có thể liên kết
được hào kiệt bốn phương, đánh đuổi quân xâm lăng ra khỏi bờ cõi,
mang lại độc lập và hòa bình cho nước nhà. Nhị Trưng đã thất bại về quân
sự nhưng Nhị Trưng đã thắng lợi về phương diện nâng cao tinh thần quốc
gia; việc Nhị Trưng được Thượng đế sai xuống trần làm mưa chứng tỏ
Nhị Trưng vẫn tiếp tục sứ mệnh thiêng liêng của mình đối với dân với
nước. Cái chết của Mỵ Ê là một cái chết vẻ vang của một liệt nữ. Giữa lúc
mất nước nhà tan, giữa lúc phải làm tù binh nhà Lý, Mỵ Ê đã cho đoàn
người chiến thắng một bài học sâu xa. Nàng chết đi mà bảo vệ được sự
trinh liệt, còn hơn vua tôi nhà Lý sống mà bị hối hận giày vò. Cách kể lại
câu chuyện của tác giả chứng tỏ rằng lòng trung quân ái quốc của ông
không làm sai lạc óc phê phán. Đối với tác giả, chỉ có đạo đức là có một
giá trị trên hết mọi giá trị.
Sau 6 chuyện nói về đề vương là 11 chuyện kể lại hoạt động của
những lịch đại phụ thần. Tất cả là những bậc anh hùng tuấn kiệt của ViệtNam. Các vị ấy đã có đại công bảo vệ triều đình, bảo vệ quyền lợi của vua
chúa như Lê Phụng Hiểu, nhưng đa số các vị là những người đã hết lòng
vì nứơc vì dân, hoặc lo cho dân chúng được có ruộng cày như Lý Hoàng,
hết lòng bảo vệ quyền lợi cho dân như Tô Lịch khi chết đã hiện về nói với
quan Đô Hộ Lý Nguyên Hỷ: “Nếu sứ quân có giáo hóa cư dân trong thành
cho hết lòng hết sức thì mới song được nhiệm vụ của một quan thú mục,
mới xứng với trách nhiệm của bậc tùân lương”; Lý Thường Kiệt đã từng
làm rung động triều đình nhà Tống; Lý Ông Trọng đã trở thành một vị anh
hùng bảo vệ cho nhà Tống chống Hung Nô. Lý Ông Trọng khi còn thanh
niên đã nói một câu bất hủ: “Tráng chí của đời người nên như chim Loan
chim Phụng, nhất cử vạn lý, đâu lại để cho người thóa mạ, làm nô lệ cho
người?” Trương Hống Trương Hát là bộ tướng của Triệu Việt Vương, đã
vì Triệu Việt Vương mà thà chết không thà cộng tác với Lý Nam Đế; Lý
Phục Man là thuộc tướng của Lý Nam Đế, chết đi vẫn tiếp tục ủng hộ Lý
Thái Tổ, phù trợ cho dân gian. Việc sắp đặt các vị anh hùng này bên cạnh
nhau biểu lộ lập trường của Lý Tế Xuyên. Ông muốn ở trên mọi đảng phái,
ở ngoài mọi triều đại; ông chỉ muốn nhắm đến một điểm là sự phú cường
của quốc gia, tinh thần mạnh mẽ của dân tộc. Dù tướng của Triệu Việt
Vương có đối lập với tướng của Lý Nam Đế về chính trị chăng nữa, sau
khi chết đi là họ chỉ nghĩ đến làm thế nào ích lợi cho nhân dân. Mục Thận
sau khi thành thần, mỗi lần sóc vọng có kỳ tế lễ là hiện thành một con rắn
nằm tròn ở cột đền, người nào uế tạp thì lập tức bị cắn chết. Chuyện Cao
Lỗ cũng rất cảm động. Lòng trung trinh của Cao Lỗ đối với An Dương
Vương rất hiếm có.
Sau cùng là những bậc hạo khí anh linh. Đây là 10 chuyện thần có
nguồn gốc thần thoại như Hậu Thổ phu nhân, thần Đồng Cổ, thần Long Độ,
thần Khai Nguyên, thần Phù Đổng, Sơn Tinh và Thuỷ Tinh, v.v… Các thần
đều một lòng sốt sắng cứu khổ phò nguy, thường sẵn sàng hiển linh báo
mộng cho vua chúa biết đường lành phải theo, điềm dữ phải tránh; các
thần lúc nào cũng tìm cơ hội để tham dự vào việc của triều đình, giúp cho
nhà vua tránh được những bước khó khăn, cho dân chúng được ấm no
sung sướng.
Nói tóm lại, nội dung của tác phẩm rất rõ ràng; nội dung ấy đã đượctóm lược ngay trong bài Tựa của tác giả. Nội dung ấy có một giá trị mà ta
phải cân nhắc và bình luận.
IV. Giá trị của tác phẩm
Việt Điện U Linh Tập có một giá trị rõ rệt về nội dung và hình thức.
A. Giá trị nội dung.
1. Giá trị tôn giáo
Trước hết, tác phẩm có một giá trị tôn giáo không thể phủ nhận được.
Tin tưởng vào sự bất diệt của linh hồn, tin tưởng vào sự tương quan giữa
đời sống bên này và đời sống bên kia, tác giả phô diễn một nếp sống
hoàn toàn kiểu mẫu. Theo tác giả thì thần thánh có ai là xa lạ đâu? Đó là
những người trần mắt thịt như chúng ta, chỉ khác một điều là các người ấy
đã sống một đời sống siêu phàm, trong sự cần lao kham khổ, trong sự
phục vụ tích cực, trong nỗ lực chống lại sự quyến dũ của vật chất; thần
thánh là những người đã sống hết tất cả kích thước của người, tận cùng
biên giới nhân loại. Đến trình độ ấy, giá trị của con người tự nhiên được
gia tăng; con người có thể tham dự vào đời sống linh thiêng để tiếp tục
quảng bá ơn cương thường như trước; đến giai đoạn này, các vị anh hùng
xứng đáng được lòng ngưỡng mộ sùng kính của nhân dân. Việc có đền
miếu phụng tự trở thành như một điều kiện phải có. Ta không lạ gì khi thấy
có nhiều vị thần hiển linh như muốn được hưởng tế tự lâu dài.
Tính cách tôn giáo còn được thể hiện trong tinh thần sùng bái anh hùng
liệt nữ. Từ vua chúa đến nhân dân, mọi người đều kính cẩn sự thần, suy
tôn các vị thần, công nhận sự tối linh của thần như một nguyên lý. Thần
thánh là kiểu mẫu lý tưởng của nhân dân; họ cần được sự phụ trợ của
thần, nhưng hơn hết cả, họ mong muốn được nên giống như thần thánh, cócan đảm chống lại dục vọng của họ để đi lên cao hơn.
Ta có thể nói dân tộc Việt Nam trong căn bản là một dân tộc tôn giáo.
Quan niệm người hùng rực rõ trong sử sách chứng tỏ sự thiết tha của
người Việt Nam được sống như một siêu nhân, tuấn kiệt và uy dũng. Phản
hồi được bầu không khí tôn giáo này, tác phẩm của Lý Tế Xuyên có một
giá trị rất đặc sắc.
2. Giá trị luân lý
Từ một lòng tin vào một quan niệm luân lý phổ biến, Lý Tế Xuyên trình
bày nhiều mẫu người với quan niệm sống rất mãnh liệt. Mỗi người có một
cách sống riêng tuỳ theo hoàn cảnh của họ nhưng lúc nào cũng đặt giá trị
của tinh thần lên trên hết. Đầu tiên, Sỹ Nhiếp mở đầu cho quyển truyện là
một người khoan hậu, khiêm hư đãi kẻ sĩ, hiếu khách và ưu bác về học
vấn. Nền chính trị của ông ở Giao Châu rất khôn khéo mềm dẻo; chú trọng
về văn hóa và giáo dục, đặt vấn đề trách nhiệm cá nhân lên rất cao, Sĩ
Nhiếp không bao giờ xử sự như một người tự bạo tự khí. Nhân cách của
ông nổi bật bên cạnh những con người tầm thường đồng thời với ông như
Lưu Biểu. Giữ vững được nhân cách của mình, mặc dầu qua những cơn
thử thách nghiêng ngửa, đó là biểu hiện của một tâm hồn vững vàng, ý chí
mạnh mẽ, ưa tự do một cách say mê. Nhị Trưng phẫn nộ trước những
hành động sắp bị xâm phạm. Chưa bao giờ giá trị cá nhân được đề cao
như bao giờ. Con người cảm thấy được tôn trọng, được kính nể, đựơc
công nhận như một giá trị bất khả xâm. Nhưng được tôn trọng không phải
chỉ biết có mình là được tôn trọng; giá trị ấy là một giá trị phổ quát và cá
nhân tranh đấu cho giá trị phổ quát ấy tức là tranh đấu cho mình và cho
nhân loại. Đến đây, ta thấy sự tương quan chặt chẽ giữa cá nhân và gia
đình, giữa cá nhân và xã hội, quốc gia. Từ ngàn xưa, Lý Tế Xuyên đã quan
niệm sống là sống với người khác, sống cho người khác, sống vì người
khác. Không bao giờ ta thấy nhân vật của ông cô độc; họ luôn luôn hy sinh
tận tuỵ vì hạnh phúc của tha nhân; họ lo cái lo của mọi người, đau khổ cái
đau khổ của mọi người, lúc nào cũng vượt khỏi cái phạm vi nhỏ bé của
bản thân để sống cho người khác. Đối với Lý Tế Xuyên, không bao giờngười khác là hỏa ngục, ngược lại, người khác là một dịp quý báu để cho
con người gần người hơn, người khác là một giá trị làm cho giá trị nhân
loại được tăng cường. Đẹp biết bao cái vẻ hào hùng của Lý Thường Kiệt,
mà cuộc đời là đấu tranh để đề cao lòng tự hào của dân tộc. Cao quý thay
cái tinh thần bất khuất của Trương Hống và Trương Hát mà danh vọng
cũng không làm cho ngả nghiêng, mà phú quý cũng không làm cho thay
đổi, mà uy vũ cũng không làm cho sợ hãi. Luôn luôn trong Việt Điện U Linh
Tập, ta bắt gặp những tâm hồn cao quý ấy, ngay thẳng, vững vàng, trong
sạch, mạnh mẽ, nghĩa là tất cả những sắc thái của một nền luân lý cao siêu
bắt nguồn từ một nhận định cụ thể về giá trị con người.
3. Giá trị lịch sử
Mặc dầu Maspéro không công nhận cho Việt Điện U Linh Tập cótài dã, tức là khen Lý Tế Xuyên là một sử gia có thực tài. Ta thử xem
phương pháp sáng tác của Lý Tế Xuyên, cách sử dụng tài liệu lịch sử của
tác giả, sự góp phần của cuốn sách vào sự hiểu biết xã hội đời Lý Trần.
Phuơng pháp của tác giả đã được tuyên bộ trong bài Tựa. Tác giả bắt
đầu bằng một đinh nghĩa về thần, sau đấy phân biệt ba loại thần và liệt kê
những thuộc tính của các vị thần ấy, sau cùng tác giả tuyên bố chép lại sự
thực để “phân biệt màu đỏ với màu tía”. Trong các tác phẩm Việt Nam, ít
khi ta thấy tác giả trình bày quan điểm của mình một cách minh bạch như
Lý Tế Xuyên; ta cũng ít gặp những tác phẩm biết dung hòa tinh thần tôn
trọng cổ nhân với tinh thần sáng tác một cách chừng mực vừa phải như Lý
Tế Xuyên đã làm. Trong 27 chuyện được coi là của ông, 8 chuyện đã
không ghi xuất xứ, và ta có thể chắc rằng 8 chuyện ấy là do sự tìm kiếm
riêng của tác giả; 19 chuyện còn lại đã được ghi xuất xứ rõ ràng như sau:
a) Theo tục truyền: chuyện 20 và 27b) Theo Tam Quốc Chí: chuyện 1
c) Theo Giao Châu Ký của Triệu Xương: chuyện 2, 10, 25.
d) Giao Châu Ký của Tăng Cổn: chuyện 23
đ) Sử Ký: chuyện 5, 10, 11, 13
e) Sử Ký của Đỗ Thiện: chuyện 14, 15, 17, 24
g) Báo Cực Truyện: chuyện 1, 10, 18, 19, 22 một
giá trị lịch sử (27) nhưng chính Maspéro đã sử dụng tác phẩm của Lý Tế
Xuyên để bổ sung những khuyết điểm của lịch sử Trung Hoa về Việt Nam,
có lẽ phải nói như Lê Quý Đôn đã nói trong Kiến Văn Tiểu Lục: Lương sử
tài dã, tức là khen Lý Tế Xuyên là một sử gia có thực tài. Ta thử xem
phương pháp sáng tác của Lý Tế Xuyên, cách sử dụng tài liệu lịch sử của
tác giả, sự góp phần của cuốn sách vào sự hiểu biết xã hội đời Lý Trần.
Phuơng pháp của tác giả đã được tuyên bộ trong bài Tựa. Tác giả bắt
đầu bằng một đinh nghĩa về thần, sau đấy phân biệt ba loại thần và liệt kê
những thuộc tính của các vị thần ấy, sau cùng tác giả tuyên bố chép lại sự
thực để “phân biệt màu đỏ với màu tía”. Trong các tác phẩm Việt Nam, ít
khi ta thấy tác giả trình bày quan điểm của mình một cách minh bạch như
Lý Tế Xuyên; ta cũng ít gặp những tác phẩm biết dung hòa tinh thần tôn
trọng cổ nhân với tinh thần sáng tác một cách chừng mực vừa phải như Lý
Tế Xuyên đã làm. Trong 27 chuyện được coi là của ông, 8 chuyện đã
không ghi xuất xứ, và ta có thể chắc rằng 8 chuyện ấy là do sự tìm kiếm
riêng của tác giả; 19 chuyện còn lại đã được ghi xuất xứ rõ ràng như sau:
a) Theo tục truyền: chuyện 20 và 27b) Theo Tam Quốc Chí: chuyện 1
c) Theo Giao Châu Ký của Triệu Xương: chuyện 2, 10, 25.
d) Giao Châu Ký của Tăng Cổn: chuyện 23
đ) Sử Ký: chuyện 5, 10, 11, 13
e) Sử Ký của Đỗ Thiện: chuyện 14, 15, 17, 24
g) Báo Cực Truyện: chuyện 1, 10, 18, 19, 22
h) Giao Chỉ Ký:chuyên 17 (dẫn trong Sử Ký của Đỗ Thiện)
Để có một ý niệm rõ ràng về cách dùng tài liệu của Lý Tế Xuyên ta thử
duyệt qua những tác phẩm lịch sử mà tác giả đã dẫn chứng. Cuốn Tam
Quốc Chí đã được dùng để viết chuyện Sĩ Nhiếp; cuốn này được viết vào
khoảng thế kỷ thứ III sau Thiên chúa giáng sinh và được ấn hành năm
1002; Lý Tế Xuyên đã gần như trích hẳn đoạn nói về Sĩ Nhiếp (28); đoạn
nói về sự hiển linh của Sĩ Nhiếp lại được lấy trong Báo Cực Truyện; như
vậy, Lý Tế Xuyên cho ta biết rõ ràng rằng chuyện Sĩ Nhiếp của ông là do
hai nguồn tài liệu tạo nên; sự thẳng thắn ấy làm cho chúng ta không hoài
nghi sự trung thực của ông, bởi vậy, gán cho tác giả là “đạo văn” thì thực là
hơi quá đáng (29). Chính giáo sư Durand rất khe khắt với Lý Tế Xuyên
cũng đã công nhận bản văn của tác giả là bản Ngô Chí được sao lại và
biến chế thay đổi đi (30); như thế, ta có thể thẳng thắn công nhận rằng Lý
Tế Xuyên đã sáng tác trong khuôn khổ của bản Ngô Chí, đã triệt để tôn
trọng tài liệu và chỉ thêm bớt khi nào cảm thấy cần thiết; cách sử dụng tài
liệu theo lối này nằm trong tập quán chung của các nhà văn xưa; năm
1333, Lê Trắc viết về Sĩ Nhiếp trong An Nam Chí Lược (q.VII tờ 4) năm
1377, một tác giả vô danh cũng viết về Sĩ Nhiếp trong Việt Sử Lược (q.I,
4b-5a) ngay cả đến những tác giả của Khâm Định Việt Sử Thông GiámCương Mục khi viết về Sĩ Nhiếp (Tiền Biên, II, 29, 30, 31, III, 1, 2, 3) cũng
không có những sáng kiến gì khác Lý Tế Xuyên; sự chỉ định xuất xứ ở đầu
chuyện (phần này không có trong bản A.47) và những phần sáng tác của
Lý Tế Xuyên chứng tỏ sự dè dặt của ông khi viết văn, sự tôn trọng những
tài liệu của cổ nhân vốn là một đặc tính cổ điển, cái thiện chí của ông sử
dụng lịch sử để ghi lại cho hậu thế một bài học kinh nghiệm.
Sau Tam Quốc Chí, Lý Tế Xuyên còn dùng tài liệu của Báo Cực
Truyện. Theo Gaspardone, sách này còn được gọi là Báo Đức Truyện;
ngay năm 1777, Lê Quý Đôn cho biết Báo Cực Truyện đã thất truyền.
Trong Cương Mục sự hiển linh của Sĩ Nhiếp sau khi chết là do tục truyền
kể lại chứ không phải Báo Cực Truyện (31). Trong Việt Điện U Linh Tập,
xuất xứ của truyện Tô Lịch và Lý Nguyên Hỉ, truyện Phù Đổng là ở trong
Báo Cực Truyện; trong Cương Mục xuất xứ của truyện Tô Lịch lấy ở An
Nam Kỷ Yếu (32), như vậy, Báo Cực Truyện đã dẫn trong Việt Điện U Linh
Tập cũng như trong Lĩnh Nam Chích Quái, Đạo Giáo Nguyên Lưu, Cổ
Châu Pháp Vân Phật Bản Hành Ngữ là một tác phẩm ghi chép những
truyền thuyết trong dân gian, những thành tích của các làng, những dã sử
mà dân chúng truyền tụng. Việc trích dẫn tên sách trong những chuyện Sĩ
Nhiếp, thần Tô Lịch, chuyện Hậu Thổ phu nhân, chuyện thần Đồng Cổ tiết
lộ căn bản của Báo Cực Truyện là một cuốn sao lục thần tích. So sánh
cách bố cục của những chuyện này trong Việt Điện U Linh Tập và trong
Cương Mục, ta nhận thấy cách viết của Lý Tế Xuyên vẫn là triệt để căn cứ
trên tài liệu để sắp đặt câu chuyện theo kỹ thuật riêng của ông.
Loại tài liệu thứ ba là cuốn Giao Châu Ký của Triệu Xương và Tăng
Cổn.
Theo An Nam Kỷ Yếu, dẫn trong Cương Mục (33), tháng 7 mùa thu
năm Tân Mùi (791) Triệu Xương sang Giao Châu làm đô hộ, dụ Phùng An
mang quân ra hàng, rồi đi du lịch, xem xét các đền đài miếu vũ chép làm
sách Phủ Chí, sau 10 năm hoạt động, vì đau chân nên được đổi về Bắc
làm tế tửu; Bùi Thái sang thay Triệu Xương nhưng vì chính trị thấp kém nên
bị bộ tướng Giao Châu đánh đuổi; Triệu Xương lại sang Giao Châu lần
thứ 2, khoảng tháng 12 năm Quý Mùi (803); quân làm phản liền yên ngay.
Như thế, Triệu Xương là một ông quan tốt lại thành thạo về chính trị; có thể
nói ông là một chuyên viên về các vấn đề Giao Châu; nhưng cuốn Phủ Chí
còn gọi là Giao Châu Ký thường truyền là của ông không thấy được nói tới
trong Cựu Đường Thư (34), như vậy Giao Châu Ký (hay Giao Châu Chí)
chưa chắc là một tác phẩm đã được ấn hành, có lẽ đấy chỉ là một vài nhận
xét rời rạc mà Triệu Xương đã ghi chú một cách vội vàng khi còn ở Giao
Châu. Lý Tế Xuyên đã dẫn chứng Triệu Xương để nói về Phùng Hưng và
Phùng An bởi vì không có một người nào hiểu hết chuyện này hơn Triệu
Xương; Lý Tế Xuyên đã tỏ ra rất hợp lý khi sử dụng những kinh nghiệm
bản thân của một chuyên viên duy nhất về vấn đề chính trị Giao Châu năm
791. Sự dẫn chứng Triệu Xương làm cho sự xác thực của câu truyện
được hoàn toàn bảo đảm.
Sau cùng, ta nhắc đến tài liệu lịch sử cuối cùng của Việt Điện U Linh
Tập, đó là cuốn Sử Ký và nhất là Sử Ký của Đỗ Thiện. Hiểu được phương
pháp của Lý Tế Xuyên đã sắp đặt tài liệu của Đỗ Thiện như thế nào tức là
định đoạt được giá trị lịch sử của tác phẩm. Trước hết, theo Maspéro (35)
khi Lý Tế Xuyên dẫn Sử Ký, hay Sử Ký của Đỗ Thiện tức là ta phải hiểu đó
là một cuốn Sử: cuốn sử ký của Đỗ Thiện. Như thế, Đỗ Thiện đã được
nhắc đến tất cả 8 lần trong những chuyện Hai Bà Trưng, thần Tô Lịch,
Phạm Cự Lượng, Mục Thận, Trương Hống và Trương Hát, Lý Phục Man,
Cao Lỗ, thần Đằng Châu. Riêng chuyện Lý Phục Man đã làm cho Maspéro
chú ý. Đầu tiên, chuyện căn cứ vào Sử Ký của Đỗ Thiện kể lại việc tuần
phương của Lý Thái Tổ, sự hiển linh của Lý Phục Man trước kia là thuộc
tướng của Lý Nam Đế, sau đấy là việc lập đền theo lời đề nghị của Ngự
sử Đại Phu Lương Văn Nhậm. Đến đây câu chuyện được chuyển từ đời
Lý đến đời Nguyên Phong nhà Trần (1251-1258) nhắc đến việc thần hiển
linh phù trợ cho vua tôi nhà Trần chống Thát Đát. Theo sử, Maspéro chỉ có
biết một Đỗ Thiện, Đỗ Thiện mà vào khoảng tháng 2-1127 trước ngày Lý
Nhân Tông băng hà đã đến nhà Sùng Hiền Hầu để báo cho Hầu biết con
của Hầu lên ngôi vua. Maspéro nhận thấy năm 1127 cách năm 1257 quá
xa, do đó giả định có một Đỗ Thiện khác sống vào đầu thế kỉ XIV. Giả định
của Maspéro đã bị Gaspardone bắt bẻ năm 1934, trong Bibliographie
Annamite. Gaspardone viết: “Phải nhận rằng giai thoại về việc Thát Đátnhập khấu dẫn ra ở đó cũng như ở truyện tiếp theo sau là ở ngoài truyện
Lý Phục Man”. Như thế nghĩa là một đàng không thể có một Đỗ Thiện khác
ngoài Đỗ Thiện đời Lý, một đàng phải nhận rằng khi Lý Tế Xuyên dẫn
chứng một tác giả ở đầu chuyện là không bắt buộc phải hiểu rằng cả
chuyện ấy thuộc về tác giả hay tác phẩm đã dẫn. Mỗi khi Lý Tế Xuyên nhắc
đến tên một tác phẩm, bao giờ ông cũng dùng chữ An nghĩa là xét, và như
vậy, án không nghĩa là trích, là lấy cả đoạn văn của tác phẩm dẫn chứng
làm của mình. Phương pháp của Lý Tế Xuyên là một phương pháp cổ
truyền, dẫn một tác giả để tăng thêm uy lực của bằng chứng mà thôi,
chẳng khác gì như La Bruyère khi viết cuốn Les Caractère đã phải nhân
đề tác phẩm là: “Les Caractères de Théopraste trraduits du grec v.v…”
(36). Nếu không hiểu như thế, làm thế nào ta có thể giải thích được ý định
của Lý Tế Xuyên khi ông dẫn 2 hay 3 tác phẩm cùng một lúc ở đầu chuyện,
tỉ dụ trong chuyện Tô Lịch, tác giả đã xét Sử, Giao Châu Ký và Báo Cực
Truyện. Có lẽ lại phải tạo ra một Đỗ Thiện nữa cũng không biết chừng!
Như vậy, phương pháp sử dụng tài liệu lịch sử của Lý Tế Xuyên rất
đúng quy tắc, nhờ đấy giá trị lịch sử của tác phẩm rất cao. Giá trị lịch sử
của Việt Điện U Linh Tập không phải chỉ cốt yếu trong tính cách ấy mà thôi.
Đọc Lý Tế Xuyên, ta đã hiểu cái tôn giáo của người Việt xưa như thế nào,
cái luân lý nào đã điều động tinh thần của người Việt Nam; ta còn thấy
trong tác phẩm ấy phong tục của người xưa, những nét tâm lý của một
hạng người, những màu sắc của một chế độ. Ta thấy trong truyện Bố Cái
Đại Vương và trong truyện Lê Phụng Hiểu sự kính phục của nhân dân đối
với những bậc nam tử có sức mạnh hơn người, sự cạnh tranh về ảnh
hưởng rõ rệt trong truyện Triệu Việt Vương, Lý Nam Đế, sự bạc tình tàn
nhẫn của Nhã Lang trở thành độc địa trước sự ngây thơ tin chồng của Cảo
Nương rồi tục gửi rể cũng trong truyện này, nỗi lo âu của một người cha
khi chỉ có một con gái mà có những hai chàng trai tài như nhau đến xin
cưới (chuyện Sơn Tinh và Thuỷ Tinh), rồi tục ăn hỏi, sự đau đớn khi người
yêu của mình bị rơi vào tay người khác, đó là những sắc thái của một thời
đại lịch sử đã rất xa nhưng vẫn còn nhiều điểm tương đồng với xã hội ta
bây giờ.IV. Kỹ thuật của tác giả
1. Kỹ thuật hành văn
Tác giả đã viết văn phẩm của mình bằng chữ Hán, đó là một khuyết
điểm, nhưng ta cũng không trách được ông, bởi vì đến năm 1329, chữ
nôm mới được hình thành từ năm 1282 có lẽ chưa đủ từ ngữ để diễn đạt
những tình tiết của một câu chuyện. Lại nữa, cách viết của Lý Tế Xuyên rất
đơn giản, không có những câu dài với những vế đối nhau, không có những
điển tích xa xôi phải giải thích; tác giả toàn dùng những từ ngữ hiện nay đã
trở thành phổ thông; có nhiều câu chỉ cần phiên âm ra quốc ngữ là đã trở
thành một câu văn Việt. Bản dịch của chúng tôi theo sát nguyên văn có thể
gợi cho độc giả một ý niệm đúng về cách hành văn của Lý Tế Xuyên.
2. Kỹ thuật mô tả và tự sự
Đáng chú ý hơn hết là kỹ thuật mô tả và tự sự của tác giả. Một phong
cảnh đẹp, một ngôi đền ẩn trong đám lá xanh, một dòng sông quanh co
hay bóng dáng e ấp của một thiếu nữ, vẻ bệ vệ của một tiên ông, cách đi
đứng hùng hổ của một võ tướng, lý Tế Xuyên đều ghi chú trong một vài nét
tinh tế.
a) Tả cảnh
Cảnh thường có công dụng làm khung cho câu chuyện được xảy ra
một cách tự nhiên. Lý Tế Xuyên có một kỹ thuật tả cảnh rất nhịp nhàng.
Đây là cảnh Dâm Đàm (Hồ Tây), nơi đã xảy ra câu chuyện Lê Văn Thịnh
hóa cọp định hãm hại Lý Nhân Tông: “Một hôm vua Nhân Tông ngự ra Tây
Hồ xem cá; thuyền bồng thung dung, mái chèo khoan nhặt lượn chơi trên
hồ rất vui vẻ; hốt nhiên thấy mây mù kéo đến trên mặt hồ mù mịt, đối diện
không trông thấy nhau, vẳng nghe tiếng cọc chèo vùn vụt lướt mù tiến đến,
thấp thoáng có một con hổ lớn đang hé mồm nhe răng như muốn cắn”
(Chuyện Mục Thận). Đây là ngôi dã thự của Lý Thường Minh, tọa lạc giữa
cảnh trời cao sông rộng: “Lý Thường Minh qua làm Đô Đốc Giao Châu
thấy đất đai bằng phẳng nghìn dặm, núi sông bao bọc đến ngã ba sông
Bạch Đằng, liên tiếp đến ngã ba sông Bạch Hạc, mới dựng quán Thông
Linh, đặt tượng Tam Thanh, mở riêng ở trước một ngôi nhà gọi là tiền
mạc” (Chuyện thần Bạch Hạc). Cảnh hoang phế đã được Lý Tế Xuyên mô
tả với một niềm ngậm ngùi làm cho người đọc phải bâng khuâng. Đây là
ngôi nhà đổ nát của Lý Ông Trọng: “Nhân đó Triệu Xương mới hỏi thăm
nhà cũ của Vương hồi xưa, chỉ thấy mù khói ngang trời; sông nước mênh
mông, rêu phong đường đá, xanh rơi cụm hoang, một mảnh nhàn vân phất
phơ trên đám cỏ thôn hoa rụng” (Chuyện Lý Ông Trọng). Cảnh gió bão nổi
lên làm cho Cao Biền cũng phải kinh hoảng. “Hốt nhiên gió mưa ào đến
làm cho bay cát đổ cây, sập nhà lở đất, lôi cả đồng sắt lên mà nghiền tan
như tro bụi” (Chuyện thần Long Độ). Những cảnh tráng lệ của đền đài miếu
vũ cũng đã được mô tả một cách sắc bén; đây là thành Đại La do Lý
Nguyên Hỷ xây: “Cửa kép tường đòi, bốn hướng vây tròn, nhà cửa san
sát” (Chuyện Tô Lịch).
b) Tả người
Giữa những khung cảnh ấy, ta thấy nhiều bóng người linh động với
những bộ điệu, những ngôn ngữ riêng. Đây là vẻ tiên cốt của thần Tô Lịch:
“Đêm ấy, Nguyên Hỉ đang yên lặng nằm bên cửa sổ, hốt nhiên một trận
thanh phong ào ào thổi đến, bụi cuốn cát bay, rèm lay án động, có một
người cỡi một con hươu trắng từ trên không chạy xuống, mày râu bạc
phơ, áo xiêm sặc sỡ…” (Chuyện Tô Lịch) Y phục của thần bao giờ cũng
giàu màu sắc: “Một người tác chừng 60, đội mão giải trại, bận áo tử hà,
thắt lưng, tay cầm đao Thăng Long Yển Nguyệt đến trước mặt vài chào”
(Chuyện Lý Hoằng). Những thần kỳ dị được phô diễn một cách hết sức tả
chân; đây là thần Cao Lỗ: “Một dị nhân thân dài chín thước, y quan chỉnh
túc, ngôn mạo lăng tằng, lấy dùi búi tóc, gài dao làm trâm, lưng giắt gậy
đỏ, bạch vua…” (Chuyện Cao Lỗ). Đây là Đồng Cổ, dáng dấp cổ lỗ không
kém gì Cao Lỗ: “Một người kì dị, thân dài tám thước, tu mi như kích, y
quan nghiêm nhã, mình mặc nhung phục, tay cầm binh khí, cúi đầu…”
(Chuyện thần Đồng Cổ). Những lúc nói đến thanh niên, ngòi bút của Lý TếXuyên sắc sảo vô cùng. Đây là hình ảnh oai hùng của Phùng Hưng và
Phùng Hãi: “Vương gia tư hào hữu, sức lực dũng mãnh, đánh được hổ,
vật được trâu; người em tên là Hãi cũng có sức mạnh kỳ dị, vác được
tảng đá nặng mười nghìn cân hay một chiếc thuyền con chở nhìn hộc mà đi
hơn mười dặm” (Chuyện Bố Cái Đại Vương). Đây là Lê Phụng Hiểu:
“Vương thân hình cao đại kỳ dị, mày râu dài và rậm, sức mạnh hơn
người… Vương lấy tay nhổ cả khóm trúc mà đánh, không một người nào
dám chống cự” (Chuyện Lê Phụng Hiểu). Bên cạnh những chàng trai uy
dũng kia, nổi bật xiêm áo của những thiếu nữ sắc đẹp mê hồn. Đây là Hậu
Thổ Phu nhân: “Giữa lúc đang bàng hoàng, vua thấy một người con gái
ước độ hai mươi tuổi, mặt tựa hoa đào, mày đậm màu dương liễu, mắt
sáng như sao, miệng cười như hoa nở; nàng mặc áo trắng, quần lục, lưng
mang đai, dịu dàng bước đến” (Chuyện Hậu Thổ Phu nhân). Cách ăn mặc
của hai chị em bà Trưng lại khác hẳn mặc dầu vẻ mặt cũng gần tương tự.
“Vua mừng liền qua xem, hốt nhiên ngủ mộng thấy hai thiếu nữ mặt hoa
mày liễu, áo lục quần hồng, mão đỏ, thắt lưng cỡi ngựa sắt mà đi qua”
(Nhị Trưng Phu nhân). Nhiều khi tác giả không cần mô tả nữa; ông chỉ gợi
lên cho ta một hình ảnh bằng cách mô tả phản ừng của những người
chung quanh, tỉ dụ trong chuyện Sơn Tinh và Thuỷ Tinh, Mỵ Nương không
cần xuất hiện mà qua sự tha thiết của hai chàng thanh niên, ta có thể biết
được rằng nàng đẹp lắm.
c) Tả tình
Nghệ thuật tả tình của Lý Tế Xuyên có nhiều điểm đặc sắc. tác giả chú
trọng đến sự tương quan giữa thể chất và tâm hồn, sự thuần nhất của tình
cảm trong thời gian, sự biểu hiệu của tình cảm qua cử chỉ và ngôn ngữ.
Cảnh tả tình của ông liên hệ chặt chẽ với cách tả người. ta còn thấy Lý Tế
Xuyên chú trọng đến việc sắp đặt tình tiết của câu chuyện cho phù hợp với
sự phát lộ của tình cảm; tỉ dụ trong chuyện Triệu Việt Vương và Lý Nam
Đế, sự cạnh tranh ảnh hưởng giữa hai vương hữu giữa lúc đang kịch liệt
tự nhiên đi đến một sự thỉnh hòa. Cảo Nương đang bơi lội trong hạnh
phúc không thấy sự giả tạo của mối tình hờ, thêm vào đấy vẻ đẹp trai của
Nhã Lang, ngôn ngữ dịu dàng của chàng làm cho Cảo Nương càng sung
sướng hơn nữa trong duyên mới. Thế rồi cái phải xảy ra đã xảy ra. CảoNương ngay khi chết vẫn không nghi ngờ dã tâm của chồng. Sự yên lặng
của nàng trước sau khi chết mang rất nhiều ý nghĩa. Lý Tế Xuyên đã chuẩn
bị mọi chi tiết để cho tình cảm được phát biểu một cách tuần tự, hồn nhiên,
sâu sắc và cảm động. Nghệ thuật tả tình còn già giặn hơn nữa trong
chuyện Sơn Tinh và Thuỷ Tinh. Tác giả cho biết hai chàng là một đôi bạn
thân; đó là một điểm quan trọng để cho ta thấy tất cả những ngang trái,
những đau khổ trong sự thù hằn mà nhan sắc của một thiếu nữ đã mang
đến để chia rẽ hai người bạn. Thêm vào đấy sự nhu nhược của nhà vua,
sự khéo léo của Lạc hầu, bằng ấy tình tiết để làm cho câu chuyện rắc rối
hơn, cho sự căm thù giữa hai người bạn thêm kịch liệt tàn nhẫn. Mỗi lần
mùa thu đến, cùng với gió lạnh trở về khơi nhớ nhung, Thuỷ Tinh lại dâng
nước lên như muốn làm cho Sơn Tinh chết đuối trong cơn phẫn nộ của
chàng.
3. Kỹ thuật đối thoại
Phần đối thoại là một trong những phần quan trọng trong kỹ thuật sáng
tác. Lý Tế Xuyên đã biết sử dụng đối thoại để làm cho nhân vật linh động,
suy nghĩ và nói năng hoạt bát. Ta thử theo dõi cuộc nói chuyện giữa Nhã
Lang và Cảo Nương mà xem; lời nói của Nhã Lang dịu dàng, êm ái, đầy
yêu đương; chàng cố ý hạ thấp giọng xuống để cho lời nói trầm trầm;
chàng dùng những câu dài, những từ ngữ rất kêu như “thiên duyên tác
hợp, tao ngộ kỳ duyên… chẳng lẽ cứu lưu luyến tình chiếu chăn riêng tư
mà bỏ khuyết việc thần hôn phụng dưỡng… Nhưng mà đường sá xa xôi,
đi về cách trở, không dễ một hồm một mai mà trở lại được, sum họp ít mà
chia phôi nhiều, anh thật ân hận quá v.v…” Cảo Nương im lặng ngồi nghe;
có lẽ nàng cảm động lắm khi nghe lời nói như ru của Nhã Lang; nàng có
biết đâu chính những lời ngon ngọt ấy sẽ làm cho nàng phải chết.
Cuộc đàm thoại giữa Lê Ngọa Triều khi còn là Khai Minh Vương với
thôn dân Đằng Châu cũng rất tự nhiên và phù hợp với tính tình của nhân
vật. Tính độc ác, hung hãn và tự phụ, Lê Ngọa Triều có một giọng nói gắt
gỏng, xẵng, ngược lại, người trong thôn hiền lành thì giọng nói dài hơn, lễ
phép hơn. “Thấy trên bờ cao có đền thờ mới hỏi người trong thôn rằng:- Đền ấy thờ thần gì?
Thôn dân thưa:
- Ay là đền cổ thờ thần Thổ địa của Đằng Châu.
Vua hỏi:
- Có linh không?
Thôn dân thưa:
- Dân trong châu này nương nhờ vị thần ấy, cầu mưa đảo tạnh lập tức
thấy linh ứng.
Vua mới lớn tiếng gọi rằng…”
(Chuyện thần Đằng Châu)
Nhưng linh động và hồn nhiên nhất là cuộc đàm thoại giữa Hùng
Vương và Lạc Hầu trong chuyện Sơn Tinh và Thuỷ Tinh. Hùng Vương
trong chuyện này là một ông vua nhu nhược, ba phải, không có phán đoán;
Lạc Hầu ngược lại là một ông vua thông minh, có mưu kế, nói lời nào là
nhà vua “cho là phải” ngay; bởi vậy, tác giả không để cho nhà vua nói
nhiều; những câu vắn tắt “vua muốn gả, vua sợ, vua bảo, Hùng Vương cả
mừng, Hùng Vương cho là phải, Hùng Vương mừng lắm v.v…” giữa
những lời nói khôn ngoan của Lạc Hầu làm nổi bật hai cá tính khác hẳn
nhau. Tài viết chuyện của Lý Tế Xuyên là ở đấy. Ông làm cho độc giả say
mê theo dõi câu chuyện trong từng chi tiết nhỏ nhặt. Độc giả sung sướng
đọc từ chuyện này sang chuyện kia, mỗi chuyện có một kỹ thuật riêng,càng đọc càng thấy thích thú.
V. Kết luận
Nói tóm lại, Lý Tế Xuyên là một bản chất phong phú, đặc sắc. Đó là
một con người hiếu kỳ lúc nào cũng hoạt động, cái gì cũng mới đối với
ông. Lý Tế Xuyên đã nhìn tất cả, ngạc nhiên với tất cả và đã nói được hết
cả. Hình như quá khứ chỉ được gây dựng cho một mình ông, hình như đó là
cái nhìn đầu tiên của người Việt trên thế giới hình thức đầy sắc màu và vận
động. Lý Tế Xuyên có một năng khiếu tưởng tượng rất mãnh liệt và những
giác quan luôn luôn tỉnh táo. Những gì ông đã đọc được khi làm Thủ Đại
Tạng Kinh Thư Hỏa Chính Chưởng, ông trông thấy và làm cho người khác
trông thấy. Ông là người có mắt, tất cả những gì đã qua mắt ông đều để lại
một hình ảnh xác định không bao giờ phai. Chính nhờ ở sự tưởng tượng
tự nhiên mãnh liệt mà Lý Tế Xuyên có một lối kể chuyện duyên dáng với
một kỹ thuật sắc sảo không bao giờ tầm thường. Lý Tế Xuyên còn có sự
thiện cảm làm cho ông cảm thấy như khi ông trông thấy, những hình ảnh
chồng chất trong kỷ niệm sống dậy cùng với những âm thanh làm rộn rã
tâm hồn ông. Bao nhiêu thế kỷ đã qua, từ Sĩ Nhiếp đến Trần Thái Tông, từ
Trưng Vương đến Mỵ Ê, ông vẫn tìm thấy những tình cảm phức tạp của
một ngày loạn ly, sự hoan hỉ khi có tin đại tiệp, sự lo âu khi ngoại địch
nhập khấu, rồi sự tiếc thương, lòng hối hận tất cả những gì người ta biết
mà người ta phải bỏ, người ta không biết mà phải đi tới, tất cả có thể thấy
lại và pha trộn với những sự xao động tinh thần cùng những ấn tượng sinh
lý của tai và của mắt. Suốt trong tác phẩm của Lý Tế Xuyên, không đâu có
những tình cảm suy nhược, mơ hồ, buồn bã bâng khuâng; một niềm bao
quát tất cả là sự hãnh diện quốc gia, một sự lạc quan, một tinh thần lành
mạnh, một tâm hồn trong sạch mà một văn tài như Lý Tế Xuyên dễ dàng
cảm thấy và mô tả được.
Đọc xong Việt Điện U Linh Tập, ta xôn xao vì bóng dáng hùng vĩ của
những vị anh hùng liệt nữ ngày hôm qua, ngày hôm nay còn đủ uy lực để
làm phấn khởi cả một đoàn người hăm hở vì lý tưởng quốc gia đang rựcrỡ trong đầu óc. Ta nhận thấy phải làm một cái gì như người xưa; dòng
máu anh hùng bừng bừng sôi trong huyết quản. Ta không thể không thấy
lòng mình dũng liệt hơn, hăng hái hơn trên đường phụng sự quốc gia dân
tộc, thông dự vào một đời sống cụ thể để thực hiện cái bản chất đầy tiềm
lực của con người.
Huế, ngày 24-11-1959
LÊ HỮU MỤC
Chú thích:
(1) Xem Bibliographie Annamite của E.Gaspardone
(2) Xem M.Durand trong Dân Việt Nam, số 3 trang 11
(3) Xem Kiến Văn Tiểu Lục, quyển 4. Thiên chương, tờ 42 (đã dịch và
sắp xuất bản)
(4) Xem Durand, Sđd, trang 6: Respecteux des Anciens et d’une
modestie conforme aux règles morales du sage, il aime une information
sincère, je n’oserais dire scientifique.
(5) Q.12 “Thế gia họ Lý”
(6) Xem Việt Sử Lược, II, 1a
(7) Xem dưới
(8) Xem M.Durand trong Dân Việt Nam, số 3 trang 39-44
(9) Xem Cương Mục, chính biên, I,43a
(10) Xem M.Durand trong Dân Việt Nam, số 3 trang 6
(11) Xem Toàn Thư, V, 35b
(12) Xem Toàn Thư, VI, 43b
(13) Xem Exposé de Géographie historique du pays d’Annam traduit
du Cương Mục (B.E.F.E.O XXII, 1922)
(14) II (ouvrage Đỗ Thiện) remonte certainement aux première années
du 14e siècle (Maspéro, trong Etudes d’Histoire d’Annam, B.E.F.E.O, XVI,
1916)
(15) B.E.F.E.O, XXXIV,1934
(16) IV, 4a
(17) Xem Durand, Sđd, trang 6. Chúng tôi đã kiểm điểm lại nhận xét
của Durand, căn cứ trên những bản đã chụp lại những bản chép tay của
trường Viễn Đông Bác Cổ.
(18) Theo Duran, Sđd, trang 6
(19) Kiến Văn Tiểu Lục, q.IV, thiên Chương, tờ 4a.
(20) Trong Hiến Chương, q.45(21) Nguyễn Văn Chất người làng Vũ Di, huyện Bạch Hạc (Vĩnh Yên),
tiến sĩ năm 1448, hồi 27 tuổi, Tư Nghiệp Quốc Tử Giám năm 1466, Đô
Sát Viện, đi sứ Tàu năm 1480 (Toàn Thư XIII, tờ 29), tác giả Tục Việt Điện
U Linh Tập (Đăng Khoa Lục I, 7) (Nhận xét của Gaspardone, trong
Bibliographie Annamite).
(22) Theo Gaspardone dẫn trong Bibliographie Annamite, Cao Huy
Diệu trước là Cao Dương Diệu làng Phú Thị, huyện Gia Lâm, Bắc Ninh,
Tiến Sĩ năm 1715, hồi 35 tuổi, Thượng thư bộ Lại năm 1739 (xem Đăng
Khoa Lục, III, 44; Bị Khảo, phần Kinh Bắc, Gia Lâm).
(23) Lê Hữu Hỉ, tên hiệu là Độn Phủ, tiến sĩ năm 1700 (xem Đăng Khoa
Lục, III, 38b)
(24) xem Bibliographie Annamite.
(25) Chữ Hiền dễ bị lầm với chữ Chất.
(26) Xem bài “Le protectorat général d’Annam vers la T’ang “ (BEFEO
X, tr.539)
(27) Tam Quốc Chí, Q.III
(28) Xem Durand, Dân Việt Nam, số 3, trang 12
(29) … La biographie dite de Che Sie était tout simplement une copie,
modifiée et altérée du texte de l’Histoire de Wou (Sđd, tr.11).
(30) Tiền Biên, III, 2 (lời bàn của Ngô Sĩ Liên)(31) Tiền Biên, IV, 31
(32) Tiền Biên, IV, 27, 28
(33) Tiểu sử 161, tờ 5-6
(34) Xem Maspéro, Etudes d’Histoire d’Annam 1) La dynastie des Lý
Antérieurs (543-601) trong BEFEO, XVI, 1916.
(35) Théophraste là một triết gia Hy Lạp thế kỷ thứ IV trước công
nguyên. Phần dịch của La Bruyère là phần phụ thuộc như để cầu sự che
chở của nhà văn xưa.
LỊCH ĐẠI ĐẾ VƯƠNG
GIA ỨNGTHIỆN CẢM LINH VŨ ĐẠI VƯƠNG
(Chuyện Sĩ Nhiếp)
![my-8-jpg[1048086627].jpg](http://l.f9.img.vnexpress.net/2012/11/06/my-8-jpg-1352186445_500x0.jpg)
